Zaburzenia integracji sensorycznej -
jak wspierać rozwój sensomotoryczny swojego dziecka?

Monika Bożek

Coraz częściej w przedszkolach i szkołach słyszy się o zaburzeniach integracji sensorycznej. Temat mało znany, można powiedzieć – nowy, bo w Polsce funkcjonujący od 1993 r.  O czym właściwie mowa? Czym jest integracja sensoryczna i dlaczego coraz więcej dzieci potrzebuje wsparcia sensorycznego, aby prawidłowo funkcjonować?
Mózg człowieka uczy się, poprzez docierające do niego informacje, płynące ze świata zewnętrznego. Informacje, czyli bodźce odbierane są i przekazywane do odpowiednich części układu nerwowego, który z kolei ma za zadanie je zinterpretować i odpowiedzieć na nie w sposób adekwatny do danej sytuacji. Jeśli dostarczane bodźce są przetwarzane
i organizowane w sposób prawidłowy i gdy ciało reaguje stosownie do otrzymanego bodźca mówimy o integracji sensorycznej. Natomiast zakłócenia w odbiorze wrażeń zmysłowych
z ciała, to zaburzenie integracji sensorycznej. Wyobraźmy sobie ruch uliczny na miejskim skrzyżowaniu. Jeśli samochody jeżdżą chaotycznie, bez przestrzegania zasad drogowych istnieje duże ryzyko zatoru, w postaci korku, a nawet wypadku. Analogicznie, jeśli układ nerwowy niewłaściwie organizuje bodźce zmysłowe, z powodu ich nieprawidłowego przepływu, dochodzi do dysfunkcji.

Obecnie około 15% przeciętnej populacji zmaga się z zaburzeniami integracji sensorycznej. Dlaczego u coraz więcej dzieci dostrzega się ten problem?

Naukowcy, w toku przeprowadzanych badań i obserwacji doszukują się podstaw już w wieku prenatalnym. Prawdopodobnie do zaburzeń integracji sensorycznej prowadzą m.in. poważne infekcje we wczesnym okresie i zagrożenie ciąży,  nadciśnienie tętnicze, wypadki, urazy mechaniczne, spożywanie używek podczas ciąży i stres. Moment porodu również znacząco wpływa na rozwój sensoryczny dziecka, m.in. poprzez przedwczesny lub opóźniony poród, owinięcie pępowiny wokół szyi dziecka, cesarskie cięcie, poród pośladkowy itp. Niektóre badania wykazują związek z genetyką, co świadczyłoby o dziedziczeniu predyspozycji do zaburzenia integracji sensorycznej po rodzicach. Niewątpliwie duże znaczenie ma także ograniczenie doświadczeń sensorycznych dziecka – czyli tzw. deprywacja sensoryczna. Dzieje się tak np. w sytuacji długotrwałego pobytu dziecka w szpitalu lub świadomych ograniczeń ze strony rodziców, spowodowanych nadopiekuńczością. Zaburzenia integracji sensorycznej często towarzyszą innym zaburzeniom, typu: Zespól Downa, Zespół mózgowego porażenia dziecięcego, Zespół Williamsa, Zespół Aspergera i Autyzm.
Zaburzenia sensoryczne nie wynikają z uszkodzeń narządów zmysłów, ale są swego rodzaju problemami z funkcjonowaniem układu nerwowego, pod względem odbioru, porządkowania
i interpretacji bodźców zmysłowych. Dziecko może reagować na bodźce
w sposób nadmierny, nie dostrzegać ich wcale lub reagować z opóźnieniem. Każdy przypadek różni się od siebie,  gdyż nieprawidłowości o podłożu zmysłowo – ruchowym mogą występować w różnych konfiguracjach i nasileniu.

1. Symptomy mogące świadczyć o zaburzonej integracji sensorycznej u dziecka:

•    nadruchliwość  –  dziecko nie potrafi usiedzieć dłużej w jednym miejscu lub odwrotnie – dziecko często unika aktywności fizycznej, preferuje statyczny tryb życia;
•    nieprawidłowe napięcie mięśni (podwyższone lub obniżone);
•    wiotkość i męczliwość mięśni, dziecko często przyjmuje pozycję litery W, ma niewłaściwą postawę ciała, podczas dłuższego siedzenia odczuwa trudność
w  utrzymaniu głowy w pozycji pionowej ( podpiera ją ręką, kładzie się na stoliku);
•    chodzenie na palcach;
•    niezgrabność ruchowa, sztywność – dziecko wielokrotnie upada, potyka się o inne przedmioty;
•    obniżona równowaga, dziecko przejawia duży lęk przed upadkiem lub wysokością, okazuje niepokój, gdy musi oderwać nogi od podłoża, np. wejść/zejść ze schodów lub na drabinkę;
•    trudność w uczeniu się nowych umiejętności, np. jazdy na rowerze, rzucania i łapania piłki, pływania;
•    problemy z koncentracją uwagi, szybkie rozpraszanie się;
•    impulsywność, nadwrażliwość emocjonalna – gwałtowne reakcje dziecka, częste obrażanie się, a nawet agresja;
•    nadwrażliwość na dźwięki i hałas, częste zatykanie uszu;
•    nadmierna wrażliwość na światło – pobudzenie, brak skupienia uwagi
w miejscach, gdzie występuje dużo bodźców wzrokowych i słuchowych, unikanie zatłoczonych i nieprzewidywalnych miejsc;
•    awersja na dotyk lub przeciwnie – poszukiwanie mocnego dotyku, uderzanie
i uciskanie własnym ciałem o innych ludzi lub przedmioty;
•    nietolerancja pewnych faktur, powierzchni, ubrań/ metek, unikanie zabaw w kontakcie z piaskiem, plasteliną, farbami, nadmierne reakcje w sytuacji ubrudzenia, niechęć wobec czynności higienicznych (kremowanie ciała, mycie, czesanie i obcinanie włosów, higiena jamy ustnej, paznokci, itd.);
•    zachowania autostymulacyjne (np. pokrzykiwanie, wydawanie z siebie innych dźwięków, drapanie się, szczypanie, gryzienie ubrań i różnych przedmiotów, ssanie palca);
•    nadwrażliwość na zapachy, wybiórczość pokarmowa, ze względu na zapach, smak
i konsystencję produktu; trudności z samodzielnym piciem, żuciem i przełykaniem pokarmów (odruchy wymiotne), dziecko preferuje dania papkowate;
•    trudności w zadaniach precyzyjnych, takich jak pisanie, cięcie nożyczkami, rysowanie, nawlekanie korali;
•    nadmierny strach przed huśtaniem, zjeżdżaniem, kręceniem się, wspinaniem lub odwrotnie – obsesyjne poszukiwanie tego typu zabaw;
•    problemy z zasypianiem, częste wybudzanie się.

Analizując powyższe sygnały, można zauważyć, że wiążą się one z trzema najważniejszymi systemami sensorycznymi: dotykowym, proprioceptywnym (czucie głębokie), a także przedsionkowym  (równowaga). Systemy te zaczynają pracować już w okresie prenatalnym. Ich właściwe funkcjonowanie wpływa na pracę pozostałych zmysłów, przyczynia się do rozwoju: m.in. napięcia mięśniowego, koordynacji ruchowej, reakcji równoważnych, ruchów oczu oraz świadomości ciała.

2. Diagnoza i Terapia Integracji Sensorycznej

Występowanie jednego lub dwóch powyższych objawów, nie świadczy jeszcze
o zaburzeniach integracji sensorycznej. Jeżeli istnieje więcej przesłanek i niepokojących objawów, które w sposób znaczący utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie, może być to sygnał o pojawieniu się problemów z przetwarzaniem bodźców sensorycznych. Należy wówczas udać się do specjalisty integracji sensorycznej, w celu przeprowadzenia diagnozy. To proces obserwacji swobodnego zachowania dziecka, wywiad z rodzicami, kliniczna obserwacja, zastosowanie odpowiednich testów prowadzących do analizy wyników. Następnie terapeuta określa właściwy typ zaburzeń integracji sensorycznej, ich wpływ na funkcjonowanie dziecka, a następnie program terapii. Im wcześniej, tym lepiej. Naturalny pęd do rozwoju dziecka, a także plastyczność jego mózgu ma ogromne znaczenie dla terapii integracji sensorycznej. Kontrolowany dopływ bodźców i wprowadzanie dziecka w różnorodne środowiska, poprzez angażowanie  do zadań, wprowadza zmiany w obrębie jego systemu nerwowego.

3. Jak wspierać rozwój sensomotoryczny swojego dziecka?

Zwykła, lecz dobrze ukierunkowana zabawa i proste czynności dnia codziennego, niezwykle sprzyjają rozwijaniu integracji sensorycznej małego dziecka. To dobra i właściwa terapia, odbywająca się w naturalnym środowisku. Dziecko ma dużą swobodę, wybiera aktywności, w których czuje się dobrze i odrzuca takie, które są dla niego zbyt trudne. To doskonała okazja do zaciekawienia i demonstracji działań, zgodnych z potrzebą stymulacji w danym obrębie sensorycznym.

Ćwiczenia na zmysł dotyku:
•    czynności samoobsługowe, kontakt z różnymi rodzajami materiałów typu sztruks, flanela, aksamit oraz faktur – gładkich, szorstkich, puchatych, miękkich, twardych, kłujących;
•    manipulowanie zabawkami, gwarantującymi zróżnicowane odczucia dotykowe (zabawki gumowe, kolczaste, gładkie, twarde, miękkie, szorstkie), poznawanie dotykiem własnego ciała ;
•    chodzenie boso  po dywanie, ziemi, trawie, piasku, kamieniach, wodzie i błocie;
•    basen sensoryczny – napełnianie łóżeczka dziecka różnymi przedmiotami do zabawy, np. piłeczki plastikowe, gumowe, z wypustkami, piankowe klocki, gąbki, skrawki różnych materiałów (sztruks, flanelka, futerko);
•    gniotki – tworzenie gniotka, czyli kolorowego balonu napełnionego materiałami sypkimi, np.  mąką ziemniaczaną, kaszą, grochem, ryżem, cukrem, itp.
•    poszukiwanie skarbów – zanurzanie rąk przez dziecko w pojemniku wypełnionym materiałami sypkimi (np. makaron, kasza, mąka ziemniaczana, fasola, ryż, piasek)
w celu wyławiania przedmiotów w nim ukrytych (np. kolorowych koralików, muszelek, małych samochodzików itp.);
•    zabawy na odczuwanie różnicy temperatur.
Ćwiczenia na zmysł węchu:
•    poznawanie nowych zapachów,  nazywanie ich, opisywanie i porównywanie,
(w formie puszek zapachowych). Dziecko otwiera puszkę (np. plastikowe jajko kinder niespodzianka) i zapoznaje się z ukrytym zapachem naturalnej substancji (cynamon, wanilia, anyż, imbir itp.).

Ćwiczenia na zmysł równowagi:
•    bujanie, kołysanie na boki w kocu lub hamaku, huśtanie na huśtawce, zjeżdżanie ze zjeżdżalni, kręcenie na karuzeli, wspinanie na drabinki, balansowanie na gumowej piłce, skakanie na skakance;
•    chodzenie po linii prostej, na palcach i piętach, pokonywanie toru przeszkód, maszerowanie w miejscu;
•    zabawy naśladowcze z otwartymi i zamkniętymi oczami; z elementami obrotów.

Ćwiczenia na czucie głębokie, czyli propriocepcję:
•    owijanie dziecka kocem, w tzw. naleśnik i turlanie;
•    masażyki różnych części ciała za pomocą rąk, piłek z wypustkami, rollerów, zabawek w ubraniu lub na skórę ciała, w różnych pozycjach (na siedząco, leżąco, stojąco);
•    masaż dociskowy – oprócz delikatnego głaskania, należy objąć ręce i nogi dziecka
i delikatnie docisnąć (zwłaszcza dla dzieci nadwrażliwych dotykowo, które nie lubią delikatnego dotyku).

Ćwiczenia na zmysł słuchu:
•    mówienie, śpiewanie, szeptanie do ucha, z uwzględnieniem zmiany tonu głosu podczas kołysania;
•    granie na różnych instrumentach typu: grzechotki, marakasy, dzwoneczki, sprzęty gospodarstwa domowego, np. łyżka i miska;
•    zabawy słuchowe, polegające na zlokalizowaniu dźwięków w otoczeniu, porównywanie usłyszanych dźwięków i rytmów.

Ćwiczenia na zmysł smaku:
•    kilkukrotne próby poznawania i próbowania przez dziecko nowych smaków (bez nadmiernego użycia przypraw, typu cukier i sól);
•    proponowanie dziecku pokarmów o zróżnicowanej konsystencji – w postaci papki,
w kawałkach miększych i twardszych.

Ćwiczenia na zmysł wzroku:
•    zawieszanie nad łóżeczkiem dziecka różnorodnych kontrastowych wzorów i kolorów;
•    śledzenie w ruchu lub chwilowe skupianie wzroku na przedmiocie, np. ulubionej zabawce lub świetle latarki; obserwacja widzianego przedmiotu z różnej odległości;

W momencie występowania wielu  trudności należy udać się do specjalisty, gdyż ćwiczenia
w domu mogą nie wystarczyć.  Stanowią one jednak świetny wstęp do usystematyzowanych ćwiczeń wykonywanych z terapeutą. Każde dziecko jest inne i posiada różną wrażliwość na bodźce, dlatego należy pamiętać, by ćwiczenia były wykonywane dobrowolnie, bez poganiania i przymusu. Sygnały, takie jak np. niepokój, płacz lub ucieczka wskazują, że należy dać dziecku więcej czasu na oswojenie się z sytuacją. Dopiero  po jakimś czasie można wrócić do podjętych działań. Zabawy powinny być dobrane stosownie do wieku i możliwości dziecka. Wskazana jest metoda małych kroków – po trochu, krótko, do pierwszych oznak dyskomfortu.